Ein kommune sitt økonomiske handlingsrom viser dei moglegheitene kommunen har til å disponera sine ressursar og tilpassa sine aktivitetar innanfor gjeldande økonomiske rammer. Dette handlingsrommet er avgjerande for kommunen si evne til å levera tenester til innbyggjarane, gjennomføra nødvendige investeringar og oppnå økonomisk berekraft. Fleire faktorar påverkar kommunen sin økonomiske fleksibilitet, mellom anna inntekter, utgifter, nasjonale føringar, lokal beslutningsmyndigheit, og ikkje minst økonomisk styring og kontroll.

1. Inntektsgrunnlaget

Inntektene ein kommune mottar er hovudsakleg delt inn i tre kategoriar: skatteinntekter, statlege overføringar og brukarbetalingar.

Skatteinntekter

Kommunen får ein del av inntektskatten frå sine innbyggjarar, som utgjer ein stor del av inntektsgrunnlaget. Skatteinntektene varierer basert på innbyggjarane sitt inntektsnivå, demografisk samansetjing, og økonomiske forhold i samfunnet. Kommunar med eit høgt inntektsnivå blant sine innbyggjarar har gjerne større skatteinntekter, noko som gir eit større økonomisk handlingsrom. Voss er ikkje ein veldig skattesterk kommune og får tilført utjamna skatteinntekt frå andre kommunar. Voss vil få om lag 615 mill.kr i skatteinntekter i 2025. I tillegg har Voss eigedomsskatt, og får inn om lag 90 mill.kr. Voss nyttar maksimal skattesats på inntekt og formue som vert sett av staten. Måten Voss kan påverka desse skatteinntektene vert difor gjennom sysselsetting av innbyggjarar og tilvekst av innbyggjarar i arbeid. Eigedomsskatt er utskreve med 2,1 promille på bustad og fritidsbustad og 7 promille på næring. Denne satsen kan aukast for bustad og fritidsbustader dersom heradet ynskjer eit auka økonomisk handlingsrom. Sats kan maksimalt aukast med 1 promille for eit år. Auke på 0,5 promille utgjer ein auke i inntekter på ca 10 mill.kr per år. Auke i eigedomsskatt legg ei større utgiftsbyrde på dei som har bustad eller fritidsbustad i heradet, og størst på dei som har bustad. Reduksjon i eigedomsskatt vil tilsvarande redusera utgiftsbyrden.

Statlege overføringar

Den norske staten overfører midlar til kommunane gjennom rammetilskot og øyremerkte tilskot. Rammetilskotet gir kommunane fridom til å disponera midlane slik dei vil, medan øyremerkte tilskot er bunde til spesifikke føremål som helse, skule eller infrastruktur. Desse overføringane jamnar ut forskjellane mellom kommunane, men dei set også grenser for korleis midlane kan brukast. Voss får 700 mill.kr i rammetilskot frå staten. Det meste er tilskot basert på kor mange innbyggjarar me har og kva demografisk profil dei har. I tillegg får me integreringstilskot for flyktningar som vert busett på Voss over ein femårsperiode.

Brukarbetalingar

Kommunen kan også få inntekter gjennom brukarbetalingar, til dømes for barnehageplassar, renovasjonstenester, og pleie- og omsorgstenester. Desse inntektene gir kommunen noko ekstra økonomisk handlingsrom, men er ofte underlagde politiske føringar og reguleringar som avgrensar kor mykje ein kan krevja i betaling. Oversikt over ulike betalingssatsar og kor mykje rådmannen tilrår å endra dei finn de i gebyrlista.  

Kraftinntekter

Voss får ein god del inntekter frå kraftproduksjon som skjer innafor kommunegrensene. Dette er i samsvar med prinsipp om at kommunen vert kompensert for at det vert nytta av naturressursane. Inntektene gjev Voss eit økonomisk handlingsrom. Inntektene omfattar konsesjonsavgift på nær 7 mill.kr som går til næringstutvikling (Kraftfondet), gevinst på sal av konsesjonskraft på rundt 30-35 mill.kr årleg, naturressursskatt på 12-14 mill.kr årleg og eigedomsskatt frå kraftverk på rundt 30 mill.kr årleg. I tillegg får Voss utbyte frå eigardelar i Voss energi og Eviny på 25-30 mill.kr årleg. Bortsett frå konsesjonsavgift, så går ikkje kraftinntektene med til konkrete tiltak. Dei vert nytta til både tenesteproduksjon, infrastruktur og investeringar. 

2. Utgiftsstrukturen

Kommunen sitt økonomiske handlingsrom er også påverka av dei faste utgiftene. Dei fleste kommunar har store og til dels faste kostnader knytt til drift av tenester som skule, helse, barnehage og eldreomsorg. Kostnadane vert påverka av dekningsgrad og kvalitet på tenester, kva struktur me har og kor godt me brukar ressursane. Dersom me samanliknar oss med andre har Voss høg ressursbruk innan sosiale tenester, barnevern, administrasjon, kultur, helsetenester og skule. Dette kjem av politiske prioriteringar, struktur, vedtakspraksis og demografi. 

Lønsutgifter

Ein betydeleg del av kommunane sine utgifter går til løn. For Voss utgjer lønsutgifter om lag 60 % av totale utgifter. I enkelte område er det rundt 80 %. I sektorar som skule og helse er det nødvendig med eit stort tal tilsette for å oppretthalda tenestene. Kommunen si evne til å kontrollera lønskostnadene er avgrensa, sidan dei fleste av desse kostnadene er bunde av nasjonale tariffavtalar. Gode bemanningsplanar og handtering av fråvær er viktig for ei god drift. 

Investeringsbehov

Kommunar må også investera i infrastruktur, som skulebygg, vegar og vassforsyning. Investeringsprosjekt bind store delar av kommunen sitt budsjett, og dei blir ofte finansierte gjennom låneopptak. Låneopptak gir moglegheit for nødvendige investeringar, men aukar også gjelda og dei årlege rente- og avdragsutgiftene. Høg gjeld reduserer det økonomiske handlingsrommet fordi ein større del av inntektene går til å betena gjeld. Voss har store investeringsbehov innafor vatn og avløp, infrastruktur og bygg. Det er planlagd for ein aukande gjeldsgrad framover. For å redusera auken i renteutgifter og avdrag kan omfanget i investeringsplanen reduserast. 10 mill.kr meir i lån gjev om lag 1 mill.kr meir i renter og avdrag. 

Demografiske endringar

Ein aldrande befolkning, eller ein auke i tal barn i skulealder, kan føra til at kostnadene for pleie, omsorg og utdanning aukar. Slike endringar legg press på kommunen sin økonomi og reduserer det frie handlingsrommet, ettersom ein større del av budsjettet må brukast på desse områda.

3. Nasjonale føringar og regelverk

Kommunar opererer innanfor ei nasjonal ramme, der lover og reguleringar i stor grad styrer kva oppgåver dei må utføra, og korleis dei kan bruka sine ressursar. Til dømes set statlege pålegg, som nasjonale utdanningsstandardar eller helsekrav, grenser for korleis ein kommune kan prioritera.

I tillegg til statlege pålegg kjem økonomiske reguleringar, som krav til balanse i budsjettet og avgrensingar på låneopptak. Kommunane må forhalda seg til økonomisk handlingsregelverk som til dømes kommunelova og retningslinjene for økonomiplanlegging og budsjettstyring.

4. Lokal politisk styring

Sjølv om kommunane må forhalda seg til nasjonale føringar, har dei også eit visst lokalt handlingsrom til å prioritera og tilpassa sine tenester. Gjennom lokalpolitikken kan kommunane gjera prioriteringar om korleis pengane skal fordelast mellom ulike tenesteområde. Nokre kommunar kan til dømes velja å satsa meir på skule og utdanning, medan andre vil prioritera eldreomsorg eller miljøtiltak.

Kommunen har også moglegheit til å setja sine eigne lokale skattesatsar innanfor dei rammene staten tillèt. Justering av eigedomsskatt, som kan innførast eller endrast lokalt, er eit døme på dette.

5. Økonomisk styring og kontroll

Effektiv økonomisk styring og kontroll er ein viktig faktor for å sikra eit godt økonomisk handlingsrom. Kommunar som klarar å driva effektivt, til dømes ved å unngå overforbruk og finna kostnadseffektive løysingar, vil ha større økonomisk fleksibilitet. God økonomisk planlegging, gjennom å utarbeida fleirårige økonomiplanar og setja av bufferfond til uventa hendingar, kan auka kommunen sitt handlingsrom på sikt. Bufferfondet eller sparekontoen til heradet er disposisjonsfondet. Ved inngangen av 2024 var dette på 86,5 mill.kr, som er noko under tilrådd nivå. Det er difor viktig å avgrensa bruk av desse midlane og setja av midlar slik at dette gjev oss handlingsrom i framtida. Styring etter ønska nivå på dei finansielle måltala er viktig for å skapa ein berekraftig økonomi. 

Risiko og usikkerheit

Kommunane sitt økonomiske handlingsrom er også utsett for ytre faktorar som dei ikkje kan kontrollera, som endringar i nasjonale økonomiske forhold eller uventa hendingar som naturkatastrofar eller pandemiar. Slike hendingar kan medføra plutselege kostnader eller inntektstap, som igjen reduserer handlingsrommet.

Avslutning

Kommunen sitt økonomiske handlingsrom er samansett av fleire faktorar, frå inntektsgrunnlaget til nasjonale føringar og lokalpolitisk styring. Kommunen har ein viss fridom til å tilpassa sine prioriteringar, men er også underlagt mange avgrensingar. Gjennom god økonomisk styring kan kommunen utnytta sitt handlingsrom til det fulle, samtidig som ho sikrar langsiktig økonomisk berekraft og tilstrekkelege tenester for innbyggjarane. For å sikra framtidig vekst og utvikling, må kommunane kontinuerleg vurdera korleis dei best kan forvalta sine ressursar i møte med både lokale og nasjonale utfordringar.